Zioła uprawiane w ogrodzie, oraz te dziko rosnące mają różnorodne właściwości. Okres zbioru jest różny dla poszczególnych grup surowców, ale nawet w obrębie grupy mogą występować dość duże różnice w czasie. Przystępując do zbioru każdego z gatunków roślin zielarskich, powinniśmy wiedzieć kiedy jest najkorzystniejszy termin zbioru ze względu na cechy surowca. Podstawowym warunkiem, od którego zależy jakość każdego surowca, jest przeprowadzenie zbioru we właściwym czasie. Zbiór należy wykonać w momencie największego nagromadzenia w roślinie związków czynnych, od których zależy działanie farmakologiczne surowca. Każda grupa związków ma inną dynamikę tworzenia się i nagromadzania. Związki tworzą się w różnych fazach wegetacji roślin, a poziom ich wzrasta lub maleje. W ciągu dnia może on ulec wahaniom, i to nieraz bardzo znacznym. Okres i pora dnia zbioru ma więc duże znaczenie dla wartości surowca. Rośliny olejkowe, takie jak: mięta, rumianek czy szałwia, zbiera się na początku kwitnienia, w godzinach od 10 do 15, ponieważ w tym czasie rośliny zawierają najwięcej olejków.
Okres i pora dnia
Pora dnia, jak i pogoda panująca w czasie zbioru mają wpływ na wartości surowca i zawartość substancji czynnych. Zebrane zioła łatwo zagrzewają się, wówczas zachodzą w nich niekorzystne przemiany biochemiczne. Ponadto wiadomo, że w różnych porach dnia zmienia się zawartość czynnych składników w poszczególnych częściach rośliny. Większość gatunków ziół zbiera się w godzinach południowych i wczesnych popołudniowych.
Ważną sprawą jest wybór dnia, a nawet godziny zbioru, gdyż światło słoneczne ma zasadniczy wpływ na syntezę i zawartość związków czynnych.
- Części nadziemne (większości roślin) – zbiera się w dni pogodne w porze największego nasłonecznienia (około południa). Nie powinno się zbierać z rana lub z wieczorowa rosą. Zbiór mokrych ziół może spowodować łatwe zagrzewanie się ich, zmianę barwy, zapachu i smaku.
- Kwiaty szybko przekwitające (np. dziewanny) – zbiera się codziennie, a czasem dwukrotnie w ciągu dnia. Nie należy ich zbierać w dni deszczowe, lecz w czasie słonecznej pogody – dopiero po dokładnym obeschnięciu rosy i przed jej wieczornym opadnięciem.
- Surowce łatwo osypujące się (jak zarodniki widłaka lub owoc kminku) – zbiera się z rosą rano i wieczorem bądź w dni pochmurne, ponieważ zwilżone rosa torebki nasienne mniej pękają.
- Części podziemne roślin (korzenie i kłącza) – zbiera się nawet w dni deszczowe, ale tylko wtedy, gdy mają być suszone w suszarniach ogrzewanych (są mniej wrażliwe na wilgoć).
Gdzie nie należy zbierać?
Nie należy nigdy zbierać roślin leczniczych w miejscach skażonych, wokół dróg i pól spryskiwanych środkami ochrony roślin, na nasypach kolejowych i w pobliżu zakładów przemysłowych, ponieważ zawierają one szkodliwe związki ołowiu lub inne substancje emitowane w powietrze ze spalinami.
Barwinek pospolity objęty jest ścisłą ochrona gatunkową.
O czym należy pamiętać?
Przed zbieraniem dziko rosnących ziół należy upewnić się czy nie są przypadkiem chronione. W Polsce wiele ziół znajduje się pod całkowitą ochroną (np. barwinek pospolity, arcydzięgiel litwor) lub ochroną częściową (np. kopytnik pospolity, marzanka wonna, naparstnica purpurowa).
Do zbioru (ścinania) ziół używa się:
- sekatora,
- noża,
- sierpa
- nożyczek.
Ziela nigdy nie należy zrywać ręką, gdyż często wyrywa się przy tym całe rośliny wraz z korzeniami. Czasami niektóre zioła wyrywa się całe z korzeniami np. mniszek lekarski. Rośliny, których część nadziemną zbiera się tylko jeden raz w okresie wegetacji, ścina się tuż nad ziemią, natomiast zbierane dwu- lub kilkakrotnie – na wysokości od 5 do 15 cm nad ziemią, co umożliwia lepsze odrastanie ziela.
Jak zbierać poszczególne części roślin?
KORA (Cortex)
Korę zbiera się zwykle wczesną wiosną, wówczas można ją łatwo zdjąć z drewna. W naszych bowiem warunkach klimatycznych w okresie wiosennym rozpoczyna się intensywny wzrost roślin i między korą a drewnem powstaje warstwa młodych, cienkościennych komórek twórczych, luźno z nimi złączona, co ułatwia oderwanie kory.
Termin zbioru
Zależy od rozpoczęcia wegetacji przez poszczególne gatunki roślin. Najwcześniej można u nas zdejmować korę wierzby, a najpóźniej korę dębu.
Korę zbiera się z:
- gałązek młodych, od 2- do 5-letnich,
- zdrowych, gładkich (kora z gałązek starszych jest z reguły uboższa w związki czynne),
- wyłącznie z pni i gałęzi ściętych.
Wybiera się korę jak najmniej spękaną i niechropowatą. Do zdejmowania kory używa się noży ze stali nierdzewnej (garbniki zawarte w korze reagują z żelazem stali zwykłej, powodując ciemne zabarwienie surowca). Nie zbiera się kory przez zestrugiwanie jej nożem, ponieważ otrzymany surowiec zanieczyszczony jest drewnem.
Technika okorowywania gałązek:
- Nożem należy zrobić co 10-30 cm pierścieniowe nacięcia dookoła gałęzi.
- Naciąć korę wzdłuż gałęzi, od jednej naciętej już obrączki do drugiej.
- Podważyć brzeg podłużnego cięcia.
- Tępą stroną noża oddzielić korę od drewna.
KORZENIE (Radix) i KŁĄCZA (Rhizoma)
Korzenie i kłącza zbiera się przeważnie w okresie spoczynku, już po utracie części nadziemnych, kiedy w organach podziemnych rośliny zgromadziły największą ilość związków czynnych, najczęściej późną jesienią lub zimą, o ile pozwalają na to warunki atmosferyczne. Można też zbierać bardzo wczesną wiosną, zanim rośliny zaczną wypuszczać nowe pędy (później zawartość składników czynnych zaczyna wyraźnie się zmniejszać). Czasem, jak w przypadku kozłka lekarskiego, zbiera się korzenie i kłącza wiosną przed okresem zakwitania (zawartość związków-czynnych jest największa). Korzenie i kłącza wykopuje się za pomocą wideł lub łopatą. Łopatę wbija się w ziemię ukośnie tak by przecięła długi korzeń lub znalazła się pod nim. Zaraz po wyciągnięciu korzenie otrząsa się z resztek ziemi i piasku, następnie myje w wodzie bieżącej, osusza w przewiewie rozłożone cienką warstwą i odrzuca wszelkie niepotrzebne części, jak resztki łodyg. Aby szybciej obeschły najlepiej podzielić na odcinki długości 2-3 cm. Niektóre koruje się przed suszeniem nierdzewnym nożem, np. korzeń lukrecji, chrzanu czy żywokostu. Natomiast kozłek lekarski w skórce zawiera cenne związki czynne i nie należy go skrobać.
Bogate w witaminę C płatki i owoce róży
KWIAT (Flos), KOSZYCZEK (Anthodium) i KWIATOSTAN (Inflorescentia)
Zbiera się w początkach zakwitania, czasem, jak w przypadku dziewanny, w pełni kwitnienia, kiedy kwiaty są w początkowym stadium przekwitania i korony łatwo się dają odrywać. Nigdy jednak nie zrywa się kwiatów już przekwitłych. Zdejmuje się kwiaty bardzo delikatnie i układa lekko w koszykach lub otwartych pojemnikach, gdyż zgniecione łatwo się zaparzają, ciemnieją i tracą na wartości Najżmudniejszy jest zbiór płatków kwiatowych, koron lub kwiatów języczkowych wyrywanych z koszyczków. W takim przypadku nie można zastosować żadnych narzędzi. Nie zbiera się również kwiatów uszkodzonych czy zwiędłych.
Tymianek, cząber i estragon – ścina się całe gałązki.
ZIELE (Herba)
Zbiera się przeważnie w okresie, kiedy roślina rozpoczyna kwitnienie, gdyż wszystkie jej części zawierają wówczas najwięcej związków czynnych. Ponadto łodyga nie jest wtedy jeszcze zdrewniała i daje się wykorzystać na równi z liśćmi. Czasem, jak w przypadku lobelii, zbiera się ziele w okresie przekwitania i owocowania. Zasada powyższa nie odnosi się do skrzypu, ponieważ roślina ta nigdy kwiatów nie wytwarza. Z ziół jednorocznych ścinamy części zielone około 8 cm nad ziemią, natomiast z wieloletnich tylko jedną trzecią wysokości.
OWOCE SOCZYSTE (Fructus)
Malina leśna
Zbiera się do suszenia dojrzałe, gdy mają już prawidłową barwę, ale są jeszcze jędrne i twardawe. Owoce przejrzałe sklejają się w czasie suszenia i dają surowiec niepełnowartościowy. Można stosować je tylko do natychmiastowego przerobu w stanie świeżym, np. na syrop. zbiera się ręcznie i układa w cienkie warstwy, aby nie puściły soku. Chmiel i drobne owoce soczyste przeznaczone do suszenia powinny być zebrane z ogonkami i odszypułkowane po częściowym podsuszeniu. Owoce mięsiste np. jarzębina czy bez czarny zbiera się przy pomocy sekatora lub nożyczek.
Nasiona kolendry – cała łodyga obsycha zanim ją zetniemy.
OWOCE SUCHE ORAZ NASIONA (Semen)
Zbiera się kiedy już dojrzewają, ale się jeszcze nie osypują. W przypadku owoców i nasion nierównomiernie dojrzewających i osypujących się nie należy czekać na dojrzewanie wszystkich, lecz zebrać, kiedy dojrzała większość owoców lub nasion. Najczęściej ścina się całe łodygi z owocostanami, suszy na wolnym powietrzu i młóci. Można wytrząsać drobne nasiona do papierowych torebek lub ściąć pędy z owocami i zawiesić nad tacą, a następnie zbierać wypadające nasiona. Owoce jałowca zbiera się późną jesienią i zimą rozkładając pod krzakami płachty i otrzepuje się gałęzie.
PĄCZKI (Gemmae)
Zbiera się pod koniec zimy lub bardzo wczesną wiosną, kiedy zaznaczają się w nich pewne procesy wzrostowe, przejawiające się pęcznieniem, ale gdy one jeszcze nie pękają. Paki zbiera się ręcznie lub obcina nożem. Pąki zbiera się zawsze z uprzednio obciętych gałązek.
LIŚCIE (Folium)
Liście bazylii zielonej
Zbiera się w pełni rozwoju, w czasie lub po przekwitnięciu rośliny, a wyjątkowo w początkach rozwoju (są najbardziej aromatyczne). Liście obrywa się ręcznie, można czasami kosić (np. liście podbiału lub bobrka). Stosuje się również osmykiwanie liści ze ściętych, wysuszonych pędów (np. liście borówki brusznicy i mącznicy). Świeże liście do bezpośredniego spożycia można zrywać przez cały okres wegetacji. Im młodsze liście tym bardziej soczyste i smaczniejsze (np. szczawiu, rdestu, wężownika, łobody ogrodowej, arcydzięgla). Liście roślin zimozielonych (np. rozmaryn, macierzanka, szałwia, cząber górski) można zrywać przez cały rok, lecz najbardziej aromatyczne są przed kwitnieniem. Podobnie liście bazylii, mięty, majeranku, lubczyku zachowują swój intensywny zapach przez całe lato, ale zerwane przed kwitnieniem są delikatniejsze.
Zebrany surowiec
Ścięte rośliny najlepiej umieszczać w płaskich koszykach, łubiankach lub drewnianych skrzynkach. W torbach z tworzywa sztucznego na pewno się pogniotą i zaparzą. Sortuje się niezwłocznie. Pożółkłe, zgniłe i suche części roślin, zanieczyszczenia i okazy z objawami chorobowymi, uszkodzone przez szkodniki, fragmenty zbrunatniałe, zdrewniałe należy usunąć.
źródło: Piotr i Dorota Metera. Zioła dla wszystkich. Warszawa 1990. Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa 1987. Władysław Walewski. Towaroznawstwo zielarskie. Warszawa 1985. Lesley Bremness. Wielka księga ziół. Warszawa 1991.
Podobne tematy:
Kalendarz zbioru ziół jednorocznych cz.I
