Kolendra siewna (Coriandrum sativum L.)

…inaczej kolender, pieprzyk, pieprz polski. Nazywa się ją czasem „chińską pietruszką”

… należy do jednych z najdawniej znanych roślin leczniczych i przyprawowych. Pochodzi z Azji Mniejszej i północnych obszarów Afryki, gdzie występuje dziko, często jako chwast, na polach uprawnych. Spotykana jest na stanowiskach naturalnych również w krajach śródziemnomorskich. Obecnie najczęściej uprawiana na całym obszarze Europy, w tym również w Polsce, a także w krajach Ameryki Środkowej. Jest to ceniona przyprawa, zwłaszcza na południu Europy.

Trochę historii

Kolendra była popularną przyprawą w starożytnej Grecji i Rzymie, skąd zawędrowała do Europy Środkowej.

Zaliczana jest do najstarszych roślin uprawianych przez człowieka. Już w obrazkowym alfabecie egipskim — tzw. zapisach hieroglificznych (ok. 2500 r. p.n.e.) udało się rozszyfrować informację, że nasiona pieprzyku były jednym ze składników używanych do produkcji oszałamiającego wina.
W zapisach na papirusie zaliczano kolendrę (obok np. gorczycy, kminku, tymianku i piołunu) do roślin o wyraźnym działaniu uzdra­wiającym. Roślina wchodziła też w skład specjalnego napoju piwnego sporządzanego przeciwko błędnicy egipskiej, a także maści stosowanej w bólach głowy. Figurowała pod nazwą coriandrum w pierwszym inwentarzu ogrodów cesarskich Karola Wielkiego z 812 roku. W Polsce roślina jako przyprawa znana była już w okresie wczesnopiastowskim, a w średniowieczu doceniono ją również jako lek na wiele schorzeń. Zmarły w 1573 roku autor Herbarza Polskiego, Marcin z Urzędowa uznawał kolendrę za popularne zioło: „Wiadomy koriander każdemu także i też dzieci w pieluszkach znają, pocukrowany raczej pożywają”. Na przełomie XV i XVI wieku botanik i lekarz Stefan Falimierz tak pisał m.in.: „Koriander jest ziele, którego nasienia pospolicie pożywamy w lekarstwie (…) Też gdy proch koriandrów będzie pity z wódką boragową, oddala drżenie serdeczne”. A Szymon Syreński (1542—1611) stwierdza: „Cukier na przyprawnym koriandrze cukiernicy czynią, który wiele na sobie cukru ma, a ten pospolicie do bankietów i szlaftrunków bywa używany”.

Uprawa i rozmnażanie

Kolendra zasiana w pobliżu anyżu przyspiesza jego rozwój, natomiast zasiana obok fenkułu powoduje, że on marnieje.

Kolendra obecnie powszechnie uprawiana jest w Europie, północnej Afryce, Azji i innych częściach świata. W Polsce jest hodowana na plantacjach, a czasem spotyka się jako zdziczałą.
Jest rośliną jednoroczną, która wyrasta od 30 – 70 cm, a nawet do 1 m wysokości. Wykształca prosto wzniesione, górą rozgałęzione pędy. Szczyty rozgałęzień zakończone są złożonym baldachem białych lub różowych kwiatów. Liście dolne długoogonkowe, o ogonkach w nasadzie pochwiasto rozszerzonych
i blaszkach pojedynczych lub podzielonych na 3 do 5 listków wyrastających parami. Brzeg blaszki ząbkowany.  Owoc kolendry stanowi kulista, żeberkowana dwurozłupka. Zakwitanie oraz dojrzewanie owoców jest stopniowe. Często, gdy owoce na szczycie rośliny już dojrzewają, niżej znajdują się jeszcze kwiaty. W początkowym okresie wegetacji kolendra odznacza się bardzo nieprzyjemnym zapachem (pluskwianym), dopiero gdy zielone owoce zaczynają żółknąć, roślina nabiera przyjemnego, korzennego aromatu.  Rozmnaża się z nasion (owoców), które wysiewa się wprost do gruntu na przełomie marca i kwietnia, w rzędy co 40 cm, na głębokość 1-1,5 cm. Roślina wschodzi po 14-20 dniach i od razu trzeba ją bardzo starannie oplewić oraz spulchnić ziemię pomiędzy rzędami. Początkowo rośliny rosną powoli, szybciej rozrastają się z chwilą wydania pędów kwiatowych. Kolendra kwitnie od drugiej połowy lipca do końca sierpnia.

Kolendra wymaga stanowiska nasłonecznionego i osłoniętego od wiatru, gleby ciepłej, niezbyt wilgotnej i zasobnej w wapń.

Surowiec

Surowiec stanowią wysuszone owoce kolendry, które zbiera się, kiedy roślina zaczyna żółknąć (lipiec, sierpień). W handlu spotyka się dwie odmiany kolendry: drobnoowocową i wielkoowocową. Surowcem jest owoc kolendry – Fructus Coriandri  o charakterystycznym cytrynowym zapachu, ziele Herba Coriandri oraz olejek Oleum Coriandri otrzymywany z owoców kolendry. Normy apteczne wymagają owoców kolendry z odmiany drobnoowocowej, która jest bogatsza w olejek eteryczny od odmiany gruboowocowej.

Skład chemiczny owoców kolendry:

• Olejek eteryczny (do 2,6%): linalol (do 70%) oraz około 30 innych związków (geraniol, terpinen, α i β-pinen),
• olej tłusty (do 20%),
• białko (do 17%),
• pektyny,
• węglowodany (wśród nich mannit),
• kumaryny (umbeliferon i skopoletyna),
• triterpeny,
• kwasy polifenolowe (kwas kawowy i chlorogenowy),
• fitosterole ( β-sytosterol),
• flawonoidy (kwercetyno-3-glukuronid),
• witamina C,
• składniki mineralne (w tym znaczne ilości fosforanu wapnia).

• 

  Skład olejku eterycznego jest dość zmienny, zależnie od pochodzenia i ras chemicznych. Może zawierać niekiedy znaczne ilości borneolu i jego produktu utleniania – kamfory.

Suszenie

Kiedy owoce zaczną tylko brunatnieć, ścina się pędy na wysokości około 10 cm od ziemi.

Do celów leczniczych ścina się całe rośliny, gdy około 2/3 owoców w baldachach nabierze żółtego odcienia, wiąże w luźne pęczki lub snopki i suszy na wolnym powietrzu (pod dachem, najlepiej na strychu) aż wszystkie owoce dojrzeją i podeschną. Następnie młóci się i czyści owoce przez odwiewanie. Owoce można czyścić na sicie.

Przechowywanie

Przechowuje się nasiona w szczelnie zamkniętych naczyniach. Można zamrażać świeże liście lub wkładać  łodygi do wody i okryć folią dla zachowania świeżości.

Olejek eteryczny kolendry, a szczególnie podstawowy jego składnik linalol działa uspokajająco na ludzi.

Działanie

Podstawowym składnikiem czynnym owoców kolendry jest olejek eteryczny, zwłaszcza zawarty w nim linalol, który wykazuje:

• działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych,
• powoduje zmniejszenie napięcia mięśni gładkich szczególnie wyraźne, gdy były one w stanie nadmiernego skurczu (zostaje przywrócona prawidłowa amplituda naturalnych ruchów perystaltycznych, przemieszczających treść jelitową i umożliwiających swobodne odchodzenie gazów oraz ustępowanie bólu wywołanego wzdęciem- jest typowym środkiem wiatropędnym.

Owoce kolendry zalecane są przy schorzeniach przewodu pokarmowego: nieżytach żołądka i jelit, złym trawieniu, biegunkach, wzdęciach oraz jako środek przeciwskurczowy.

Przetwory z kolendry mają też własności żółciopędne, gdyż dzięki zmniejszeniu napięcia mięśniówki przewodów żółciowych ułatwiają przepływ żółci i soku trzustkowego do dwunastnicy. Powoduje to lepsze trawienie i przyswajanie pokarmów.

Napary z owoców kolendry mają nieco gorzki smak, toteż po przyjęciu doustnym pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i tym samym zwiększają łaknienie.

ŁAGODZI: zdenerwowanie, zmęczenie fizyczne, napięcie nerwowe, bóle reumatyczne i artretyczne, grypę, przeziębienia, zatrucia pokarmowe, wzdęcia.

Olejek kolendrowy wykazuje też działanie przeciwbakteryjne, różne w swej skuteczności wobec poszczególnych szczepów drobnoustrojów i może przyczyniać się do przywrócenia naturalnej flory jelitowej. Stwierdzono również, że ma właściwości grzybobójcze.

Zewnętrznie olejek kolendrowy działa keratolitycznie na zrogowaciałą warstwę skóry oraz powoduje nieznaczne miejscowe zaczerwienienie i podrażnienie. Działa też miejscowo przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybowo, najsilniej gdy jest podany w aerozolu lub wraz z parą wodną.

Olejek ma własności wabienia pszczół oraz gąsienic jedwabnika, co oznacza, że jest dla nich tzw. atraktantem.

Działania niepożądane

Owoce kolendry zawierają odporny na temperaturę czynnik przeciwwitaminowy (anty B₁), co przy długotrwałym stosowaniu powoduje zubożenie organizmu w witaminę B₁. Należy więc w takich przypadkach uzupełniać jej niedobór. Może również wywoływać bóle głowy, nudności, a nawet senność.

Zastosowanie

W lecznictwie

Wyciąg z owoców wchodzi w skład płynu Cholesol (Herbapol), podawanego doustnie w schorzeniach wątroby oraz zapaleniu pęcherzyka i dróg żółciowych.

Kolendra jest też składnikiem złożonej nalewki z kory chinowej – Tinctura Cinchonae composita (Herbapol), będącej lekiem gorzkim w zaburzeniach trawiennych.
Zewnętrznie stosuje się olejek kolendrowy w preparatach do płukania jamy ustnej i gardła, niektórych chorobach skórnych na tle bakteryjnym i grzybowym oraz trudno gojących się ranach i oparzeniach.

W kuchni

Często można spotkać w kuchni indyjskiej chlebek Naan z kolendrą.

Owoce kolendry stanowią przyprawę do niektórych gatunków chleba, pierników i różnych ciast oraz do cukierków, a także do marynat, do konserwowania mięsa i wędlin oraz do peklowania szynki.

Sproszkowane owoce kolendry wchodzą w skład indyjskiego proszku curry i garam masala, służącego do sporządzania ostrego sosu. Używa się ich także do zaprawiania octu kolendrowego. Owoc kolendry jest też składnikiem niektórych aperitifów i likierów.

Świeże liście na Bliskim i Środkowym Wschodzie są często stosowaną przyprawą do zup, mięs, ryb, sałatek i sosów.

W kosmetyce

Olejek eteryczny, zwłaszcza z niektórych ras kolendry bogatych w geraniol, służy w perfumerii do aromatyzowania wód toaletowych, kompozycji zapachowych i innych wyrobów. Olejek jest też wykorzystywany na szeroką skalę do aromatyzowania mydeł, detergentów, płynów i past dezynfekcyjnych. Wyodrębniony z olejku główny składnik linalol stanowi produkt wyjściowy do syntezy niektórych substancji zapachowych. Z tłuszczu nasion tej rośliny produkuje się niektóre środki piorące, m.in. Kokosal.

Przepisy

Napar kolendrowy nr 1:

1 łyżeczkę rozgniecionych nasion zalać szklanką wrzącej wody i pozostawić na parze lub w termosie przez godzinę. Podawać po 2 łyżki do 1/3 szklanki kilka razy dziennie, 30 minut przed jedzeniem. Starszym dzieciom podaje się rozgniecione owoce (30 minut przed posiłkiem) przy braku apetytu i złym trawieniu.

Napar kolendrowy nr 2:

1 łyżeczkę rozgniecionych owoców kolendry zalać 1 szklanką wody wrzącej. Naparzać pod przykryciem 30 minut. Odstawić na 15 minut i przecedzić. Pić 1/2 szklanki 2-3 razy dziennie przed jedzeniem jako środek wiatropędny, regulujący trawienie, lekko uspokajający i rozkurczowy oraz zwiększający wydzielanie soku żołądkowego.

Zioła przeciwnerwicowe:

Zmieszać po 10 g owoców kolendry i owoców kminku, po 15 g rozdrobnionego korzenia kozłka i owoców głogu oraz po 25 g ziela serdecznika i ziela dziurawca. Wsypać do termosu 1 łyżkę ziół i dodać 1 1/2 szklanki wody wrzącej. Termos zakręcić i odstawić na 1 godz. Pić 2-3 razy dziennie po 1/2 szklanki po jedzeniu w nerwicy wegetatywnej z dolegliwością serca oraz ogólnego pobudzenia nerwowego z trudnościami zasypiania.

Zioła wiatropędne (tzw. czterech nasion):

Zmieszać po 10 g owoców kolendry, owoców kopru włoskiego, owoców anyżu i owoców kminku. Nieco rozgnieść 1-11/2 łyżeczki mieszanki i wsypać do termosu. Zalać 1 szklanką wody wrzącej i zamknąć termos. Po 1 godzinie przecedzić. Pić dwa razy dziennie po 1/2 szklanki przed jedzeniem.

Nalewka z kory chinowej złożona– Tinctura Cinchonae composita (Herbapol) zawiera wyciągi z 4 ziół.

Dawkowanie: dorosłym doustnie 15-40 kropli w kieliszku wody na 30 minut przed jedzeniem 2-3 razy dziennie jako środek pobudzający trawienie i zwiększający apetyt.

źródło: 
Waleria Olechnowicz-Stępień i Eliza Lamer-Zarawska. Rośliny lecznicze stosowane u dzieci. Warszawa 1992.
Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa 1987.
Praca zbiorowa. Zioła z apteki natury. Polskie zioła dla zdrowia i urody. Poznań 2012.
Lesley Bremness. Wielka księga ziół. Warszawa 1991. 
Wacław Jaroniewski. Zioła dla wszystkich. Warszawa 1990
Andrzej Skarżyński. Zioła czynią cuda. Warszawa 1994.