Żywokost lekarski (Symphytum officinale)

Żywokost lekarski

Żywokost lekarski (Symphytum officinale) inaczej kosztywał, żywy gnat. Jego polska nazwa wywodzi się od słów: „żywi kość”, natomiast nazwa łacińska pochodzi od słowa consolidare – wzmacniać, zespolić, połączyć w jedno, goić się szybko. Żywokost lekarski nazywany jest czasem polskim żeń-szeniem, gdyż jego korzeń ma zabarwieniebrunatno-brązowe, a wewnątrz białe. Występuje niemal w całej Europie oraz w Azji aż po wschodnią Syberię. W Polsce rośnie pospolicie nad brzegami wód, przy rowach i kanałach, na polach uprawnych oraz na mokrych łąkach całego niżu i rejonu podgórskiego. Jest uciążliwym chwastem.

Żywokost lekarski to bylina, która osiąga nawet do 1 m wysokości i wykształca pod ziemią gruby, rozgałęziony korzeń palowy.  Łodyga żywokostu jest prosto wzniesiona, kanciasta, z wieloma odgałęzieniami, dosięgająca w sprzyjających warunkach 1 m wysokości. Liście są jajowate lub lancetowate (łodygowe górne – mniejsze, lancetowate, siedzące). Zarówno łodyga, jak też liście są gęsto, szorstko owłosione. Kwiaty  żywokostu są zwisłe, rurkowato-dzwonkowate, najczęściej koloru purpurowo-fioletowego, czasem białego. Owoc to rozłupka. Żywokost kwitnie od maja do lipca.

Do celów leczniczych wykopuje się korzenie żywokostu z upraw lub ze stanu naturalnego (rośliny dwuletnie) jesienią lub wczesną wiosną (przed rozwojem liści). Oddziela się całe organy podziemne, oczyszcza z resztek części nadziemnych, myje, odcina pojedyncze zdrowe korzenie i suszy w suszarni ogrzewanej w temperaturze do 50°C. Surowcem jest korzeń żywokostu – Radix Symphyti, który należy przechowywać w miejscu suchym, gdyż łatwo wilgotnieje. Dobrze wysuszone korzenie powinny być z zewnątrz ciemne (prawie czarne), a po przełamaniu – białe. Liście żywokostu lub całe ziele stosowano jedynie w gospodarstwie domowym jako dodatek do paszy dla zwierząt i drobiu, ze względu na dużą zawartość protein.

Korzeń żywokostu zawiera:

• do 1,5% alantoiny,
• do 6,5% garbników,
• 10-15% śluzu (m.in. glukuronomannany),
• kwasy wielofenolowe (chlorogenowy, kawowy, litospermowy i dwugalusowy),
• skrobię,
• asparaginę,
• kwas dębiankowy,
• β-sytosterol,
• związki cukrowe,
• aminokwasy,
• ślady olejku eterycznego
• sole mineralne z dużą ilością krzemu.
• alkaloidy pirolizydynowe w ilości do 0,32% (symfytyny, echimidyny, likopsaminy, acetylolikopsaminy, lasiokarpiny (0,0058%) i N-tlenku heliosupiny.

Liście żywokostu moczone w wodzie są świetną odżywką dla pomidorów,
obfitującą w potas.

Wykrycie alkaloidów pirolizydynowych oraz ich toksyczności spowodowało zmniejszenie zainteresowania
rośliną i znaczne ograniczenie stosowania korzeni żywokostu. Stwierdzono bowiem, że alkaloidy pirolizydynowe odznaczają się wysoką toksycznością. Długotrwałe ich podawanie powoduje stopniowe i początkowo nieuchwytne uszkodzenie miąższu wątroby, objawiające się powiększeniem jego komórek, ogniskowymi zwłóknieniami, przerostem tkanki w przewodach żółciowych i wreszcie marskością wątroby. Uszkodzona wątroba staje się podatna na różne inne czynniki mutagenne i dość często reaguje wytworzeniem raka wątroby. Również w płucach tworzą się analogiczne uszkodzenia, których konsekwencją może być pojawienie się w obrębie zrazików płatów płucnych zmian nowotworowych, zwykle gruczolaka. Obserwacje powyższe odnoszą się do wyizolowanych, pojedynczych alkaloidów lub do ich mieszanin podawanych różnym zwierzętom doświadczalnym.

Przed odkryciem obecności alkaloidów pirolizydynowych stosowano żywokost:

• we wrzodzie żołądka i dwunastnicy,
• w nieżycie błon śluzowych przewodu pokarmowego,
• w uszkodzeniach i mikrokrwawieniach spowodowanych różnymi toksycznymi związkami, m.in. niektórymi lekami (np. tabletkami salicylanów) i substancjami żrącymi (np. ługami lub kwasami).
• w łagodnych nieżytach jamy ustnej, gardła i krtani, zwłaszcza u dzieci i młodzieży.
• zewnętrznie jako miazgę, maści lub odwary z korzeni na oparzenia, odmrożenia, trudno gojące się rany, owrzodzenia żylakowe nóg, stany zapalne skóry i egzemy.
• jako środek działający ściągająco, powlekająco i regenerująco.
• w celu zwiększenia liczby leukocytów obojętnochłonnych oraz pobudzenie mechanizmów obronnych, wyrażające się m.in. przyspieszonym wypełnianiem ubytków kostnych po złamaniach.

W lecznictwie ludowym żywokost uchodził za skuteczny środek przyspieszający gojenie się ran i zrastanie złamanych kości i w zapaleniu szpiku kostnego (osteomyelitis).
Obecnie, po odkryciu toksycznych właściwości alkaloidów pirolizydynowych, wydano w Polsce całkowity zakaz stosowania w celach leczniczych żywokostu, zaniechano produkowania odpowiednich preparatów i dokonano zmian receptury niektórych mieszanek ziołowych, w skład których wchodził korzeń żywokostu.

W krajach zachodnich, jak Niemcy, Francja oraz Włochy, nie stosuje się i nie produkuje preparatów doustnych z żywokostu, natomiast nadal wyrabia się przetwory do użytku zewnętrznego do chwili rozstrzygnięcia, czy ta droga podawania jest dostatecznie bezpieczna. Należy dodać, że zostały wycofane z użycia również inne rośliny zawierające alkaloidy pirolizydynowe, a dotąd traktowane u nas i na Zachodzie jako lecznicze, jak ostrzeń pospolity – Cynoglossum officinale L., starzec zwyczajny – Senecio vulgaris L., oraz gatunki pokrewne.

źródło: 
Aleksander Ożarowski i Wacław Jaroniewski. Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie. Warszawa 1987.
Wacław Ożarowski (red.). Zioła dla wszystkich. Warszawa 1990. 
Marta Leśnicka. Zielska, zioła i ziółka. Gdańsk 2000.